Рыхтуемся да навагодняй выставы
Зварот да гісторыі зімовых забаў
У выставе “Навагодняя казка”, якая адкрыецца 17 снежня ў нашым музеі, шмат рарытэтных прадметаў. Многія з іх – з калекцыі Вячаслава Андруніна, які шчыра супрацоўнічае з намі. Сёння мы раскажам віртуальным наведвальнікам пра прадметы зімовых забаў, якія будуць прадстаўлены на выставе – канькі і санкі.
Канькі
На каньках па замерзлых рэках рассякалі, відаць, яшчэ кімерыйцы. І было гэта каля 3200 гадоў таму ў Паўночным Прычарнамор’і. У 1967 годзе археолагі знайшлі на беразе ракі Паўднёвы Буг, што непадалёку ад Адэсы, самыя старажытныя на сённяшні дзень канькі – яны былі зробленыя з костак хатніх жывёл і мацаваліся да ног пры дапамозе скураных джгутоў. А каталіся на іх як на лыжах – адштурхваліся пры дапамозе драўляных палак. Але ці можна прыпісваць вынаходніцтва канькоў даскіфскім народам, сказаць складана, таму што падобныя прыстасаванні былі і ў іншых народаў.
Да прыкладу, у старажытных кітайцаў, якія, праўда, замест костак выкарыстоўвалі свой любімы бамбук. А на думку італьянскіх даследчыкаў касцяныя канькі былі ва ўжытку і ў жыхароў сучаснай Фінляндыі яшчэ 3000 гадоў таму. На думку тых жа навукоўцаў, карысталіся попытам яны і ў старажытных жыхароў цяперашняй Германіі. Касцяныя «лязы» знаходзяць на раскопках старажытнага Ноўгарада і Старой Ладагі. Гэта азначае, што славяне таксама ахвотна выкарыстоўвалі хуткаходныя «косткі», а вось жыхары Сібіры мацавалі да ног моржовыя біўні. У першую чаргу, верагодна, гэта рабілася не з любові да пацехі, а для павелічэння хуткасці перамяшчэння ў зімовы час.
Але асаблівай пашанай канькі карысталіся ў Галандыі і Англіі. Праўда, было гэта ўжо ў сярэднявечча – менавіта з тых часоў захавалася мноства знаходак і пісьмовых сведчанняў выкарыстання канькоў. У XII стагоддзі аўтар «Хронікі шляхетнага горада Лондана» манах Стэфаніус пісаў: “Калі вялікае балота, якое абмывае з поўначы гарадскі вал у Мурфільдзе, замярзае, цэлыя групы маладых людзей ідуць туды. Адны, крочачы як мага шырэй, проста хутка слізгаюць. Іншыя, больш дасведчаныя ў гульнях на лёдзе, подвязвают да ног галёначныя косткі жывёл і, трымаючы ў руках палкі з вострымі наканечнікамі, адштурхваюцца імі ад лёду і нясуцца з такой хуткасцю, як птушка ці дзіда, выпушчаная з балісты…» Плацілі за такія забавы зламанымі ногамі, рукамі і рэбрамі.
У XIII стагоддзі ў Галандыі і Ісландыі здагадаліся, нарэшце, рабіць лязо канькоў не з костак жывёл, а з драўляных брускоў, да якіх мацавалі нажы – металічныя (жалезныя ці бронзавыя, сталі ў тыя часы, вядома, не было) палоскі. Па-старому яны мацаваліся да абутку скуранымі рамянямі, а вось палкі можна было выкінуць, бо для таго, каб надаць сабе паскарэнне, з гэтага часу дастаткова было толькі адштурхнуцца нагой. Таму канькі ўсё больш выкарыстоўваюць не толькі для руху, але і «як раскоша» – для зімовай забавы. Асабліва пашанцавала краінам, якія мелі мноства каналаў і рэк, што замярзалі ў сцюжу.
Пра гэта наглядна сведчаць работы галандскага мастака Хэндэрыка Аверкампа, напісаныя на пачатку 1600-х гадоў. Яны паказваюць вясёлых жыхароў Ніжніх Земляў, якія слізгаюць па лёдзе, а некаторых – з падабенствам хакейных клюшак у руках. Менавіта такой убачыў Галандыю Пётр I падчас сваёй знакамітай паездкі па Еўропе ў канцы ўсё тых жа 1600-х. І, акрамя іншых навін, прывёз з сабой у Расію еўрапейскія канькі, загадаўшы наладзіць іх вытворчасць у Туле. Лічыцца нават, што менавіта вялікі рэфарматар першы дадумаўся прыбіваюць канькі адразу да абутку, а не прывязваць шнурамі. У гістарычных хроніках распавядаецца пра тое, як Пётр прывінціў лязо да сваіх ботаў і бадзёра рушыў «у бок верфі, дзе праходзіў стажыроўку». Дарэчы, у тыя часы на доўгіх загнутых насах канькоў майстры часта выразалі фігуры коней. Катанне ад гэтага зручнейшым не станавілася, але было прыгожа! Ад гэтых коней і ўтварылася слова «канькі».
Пасля смерці Пятра захапленне канькамі на Русі, зразумелая справа, згасла. Але ўжо праз сто гадоў Пушкін пісаў «як весела, абуўшы жалезам вострым ногі, слізгаць па люстэрку стаячых роўных рэк». Зрэшты, як можна здагадацца, «роўныя месцамі рэкі» былі зусім не роўнымі і стваралі для канькабежцаў шмат нязручнасцяў. І ў 1842 году нейкі лонданец па імені Генры Кірк заліў першы каток – паверхня яго была гладкай і рызыка праваліцца пад ваду была мінімальнай. А ў студзені 1889 гады ў Амстэрдаме прайшоў першы ў гісторыі чэмпіянат свету па канькабежным спорце. Асабліва прыемна, што выйграў у ім зусім не галандзец з патомным імпэтам да катанні, а расійскі канькабежац па імені Аляксандр Паншын. Дарэчы, менавіта яму прыпісваюць вынаходніцтва бегавых канькоў, у якіх быў убраны закрутасты “конік”, што перашкаджаў хуткаму бегу. А ў 1892 году нейкі нарвежац Х. Гаген яшчэ больш ўдасканаліў бегавой канёк, памясціўшы лязо ў трубку.
Падвідаў сучасных канькоў вельмі шмат, а вось відаў ўсяго шэсць: прагулачныя, прагулачныя для турызму (адрозніваюцца ад першых больш доўгім і да таго ж зменным лязом; лёгка замяняюцца на лыжы), канькі для шорт-трэка, канькабежныя, хакейныя і канькі для фігурнага катання.
Санкі
Само слова «сані» з’явілася ў рускай мове, а адтуль ужо перавандравала ў латышскую, венгерскую, румынскую. Самай распаўсюджанай лічыцца версія паходжання «саней» ад слова «сань», што азначала «змея». Са следам змяі параўноўвалі след ад палазоў.
Сані былі ўдасканаленай версіяй валакушы – канструкцыі з двух жэрдак, злучаных паміж сабой. Заднія канцы цягаліся па зямлі, а да пярэднім прывязвалі жывёлу: сабаку, коня, быка, аленя. Такі сродак перамяшчэння выкарыстоўвалі не толькі ў паўночных шыротах. Яшчэ ў Старажытным Егіпце падобная канструкцыя была абавязковай часткай пахавальнага абраду: нябожчыка везлі на валакушы, запрэжанай быкамі.
У Паўночнай Еўропе і Скандынавіі ў XVII стагоддзі з’явіліся сані з ветразем. З іх дапамогай можна было перасоўвацца па замерзлых азёрах і каналах. Напрыклад, па Гранд-каналу ў Версалі, які з надыходам халадоў ператвараўся ў каток.
На Русі сані лічыліся нават больш прэстыжным сродкам перамяшчэння, чым колавыя калёсы. Аж да пачатку XVIII стагоддзя на асабліва ўрачыстыя мерапрыемствы вышэйшыя духоўныя асобы выязджалі на санках нават летам.
Якасць дарог у дапятровскай Русі была не самай лепшай, а часта іх не было зусім. Так што ездзіць на санях было, па-першае, зручна, па-другое, танна. А ў багністых і лясістых абласцях, напрыклад, у Валагодскай, Архангельскай, Кастрамской губернях, саням аддавалі перавагу аж да ХХ стагоддзя.
Канструкцыя саней з гадамі палепшылася: з перакрыжаваных жэрдак сані ператварыліся ў ладдзю з загнутымі палазамі. У іх звычайна запрагалі аднаго коня, верхам на якім ехаў фурман. Па санях можна было вызначыць ступень знатнасці іх уладальніка. Багацей за ўсё, вядома, упрыгожвалі царскія сані. У сані, у якіх выязджаў цар Аляксей Міхайлавіч і якія звычайна прызначаліся для аднаго чалавека, маглі змясціцца стоячы двое баяраў на запятках і два стольнікі (прыдворныя з дваран) каля ног цара, якія сядзелі на спецыяльных ўступах.
На Беларусі сані таксама былі важнай часткай многіх абрадаў. Напрыклад, менавіта ў санках ехала ў царкву нявеста, у іх жа яна ехала ў новую хату – ужо разам з мужам. Сані былі нязменным атрыбутам галоўнага зімовага свята – Масленіцы.
У кожнай вёсцы будавалі ледзяныя горкі – катанне з іх пачыналіся з першага дня Масленіцы: дзятва з’язджала на дзіцячых санках. У сярэдзіне тыдня да іх далучаліся дарослыя усіх узростаў. Народная прыкмета абвяшчала, што, чым далей праедзеш на санках, тым даўжэйшы ўродзіцца сёлета лён.
Як мінімум адзін раз павінны былі скаціцца з гары маладыя. А халастыя хлопцы падчас гулянняў прыглядалі нявест: з’ехаў з гары з дзяўчынай на каленях – можаш пацалаваць. Каталіся звычайна ўсім гуртам: хто на санках, хто на посцілцы, хто ў плеценым кошыку з абледзянелым дном – правобраз сучасных пластыкавых дошак.
Асабліва захапляльнымі былі масленічныя вясковыя катання на вялікіх санях, у якіх магло змясціцца да 10 чалавек з «рулявым» на чале. У сані запрагалі коней, упрыгожвалі іх стужкамі, званочкамі. Каталіся каля пяці гадзін з перапынкамі на застолле, спявалі песні.
Пасля Масленіцы зімовыя забавы, у тым ліку катанне на санках з гары, вядома ж, не спыняліся. А калі наступала вясна, да наступнага снегу дзіцячыя санкі вешалі на сцяну ў сенцах.
Галоўнай зімовай забавай катанне на санях і санках стала ў часы праўлення Пятра I, які прадпісаў святкаваць наступленне новага года разам з іншымі эўрапейскімі краінамі – 1 студзеня, а не 1 верасня, як было заведзена раней. Са з’яўленнем новай даты зімовыя святы значна расцягнуліся – і з’явілася выдатная нагода пацешыцца, катаючыся з ледзяных гор, не чакаючы Масленіцы.
Матэрыял падрыхтавала Алена Абрамчык, старшы навуковы супрацоўнік Дзятлаўскага музея
